‘De teerling is nu geworpen. Poetin heeft gegokt. Rusland zal in een blok terechtkomen met China’

Orlando Figes publiceerde de Nederlandstalige vertaling van zijn boek Het verhaal van Rusland, over zijn beladen geschiedenis, net in de week dat Michail Gorbatsjov stierf. Toch schrijft hij relatief weinig over de politicus die in het Westen op handen werd gedragen omdat hij de Koude Oorlog beëindigde. In het licht van de Russische geschiedenis wordt Gorbatsjov vandaag vooral gezien als iemand die met glasnost en perestrojka weliswaar moedig probeerde te hervormen maar niet in staat was de krachten te controleren die leidden tot de desintegratie van de USSR, waarvan de huidige oorlog met Oekraïne een uitloper is.

“Gorbatsjovs grootste erfenis voor mij is dat hij de transitie van het communisme naar een periode van democratie wist te begeleiden zonder dat er een burgeroorlog uitbrak”, zegt Figes, als we hem opnieuw contacteren na dit interview, dat vooral over Poetin gaat. Tot diens referentiekader behoort Gorbatsjov níét, integendeel. De huidige Russische leider koesterde als ex-KGB’er een grote wrok voor de laatste Sovjetleider en blijft zelfs weg van zijn begrafenis.

Figes denkt daarom niet dat de vernieuwde aandacht voor Gorbatsjov winds of change door Rusland zal blazen. “Laat ons ook niet vergeten dat Gorbatsjov steun gaf aan de annexatie van de Krim in 2014 (al keurde hij wel de huidige oorlog in Oekraïne af, MR)”, zegt Figes, en dat valt te verklaren door zelfs zijn nostalgie naar het verleden.

“Van de opkomst van Moskovië (historische benaming voor het Rusland van vóór de hervormingen van Peter de Grote, MR) tot de oorlogen van Poetin in Oekraïne zie je in de geschiedenis steeds dat Rusland zijn eigen veiligheid probeert te vergroten door buurlanden zwak te houden en buiten de eigen landsgrenzen oorlog voert om vijanden op afstand te houden”, schrijft Figes daarover in zijn epische kroniek.

De Britse academicus vraagt zich af hoe dat komt: wil dat zeggen dat Rusland altijd expansionistisch van aard was, om buiten de eigen grenzen grondgebied te veroveren en te koloniseren, of is het eerder een defensieve reactie die voortkomt uit de behoefte aan bufferstaten om zich vanop zijn kwetsbare open steppe tegen de buitenwereld te kunnen beschermen?

Welke van de twee motivaties drijft Poetin vandaag?

Figes: “Poetin stelt het Oekraïne-conflict voor als een defensieve oorlog om het ‘grensland’ (de letterlijke betekenis van Oekraïne, MR) - volledig in lijn met historische Russische verhaallijnen over vroegere oorlogen. Dit is een sleutelgegeven in de interpretatie van hun geschiedenis die totaal verschilt met hoe wij er in het Westen naar kijken. Zijn historische rechtvaardiging rust op het idee dat Oekraïne, zoals dikwijls in zijn geschiedenis, in de handen is gevallen van westerse vijanden die het land proberen om te vormen in een soort anti-Rusland. Zijn verhaal vandaag is: ‘We worden aangevallen, we moeten terugslaan.’ De eigen rol wordt gemakshalve vergeten, net zoals tijdens WO II. Waar wij de wereldoorlog dateren vanaf 1939 deden Sovjets, en de Russen nu, dat pas vanaf 1941. Ze negeren volledig dat Stalin eerst geen probleem had om een niet-aanvalspact te sluiten met Hitler (via het Molotov-Ribbentroppact uit 1939, MR).

“Nu willen ze niet gezegd hebben dat ze eigenlijk een imperiale oorlog voeren. Het conflict is in wezen een agressieve opeising van Oekraïens land die het Russische leiderschap altijd al als Russisch beschouwde. Op de kaart zie je hoe ze naast de Krim en het Donbas-bekken ook bezetten wat ooit ‘Nieuw-Rusland’ heette - de Zwarte Zee-kusten die Catharina De Grote (1729-’96) veroverde. Dit is allemaal grondgebied dat Russische nationalisten, zoals Aleksandr Solzjenitsyn, na de desintegratie van de USSR al voor Moskou opeisten ‘omdat het onrechtmatig aan Oekraïne was gegeven’. Dit is dus een pure wraakoorlog voor het uiteenvallen van de USSR in 1991!”

U refereert aan Catharina De Grote die prins Potjomkin aan de Zwarte Zee nieuwe steden liet bouwen, waaronder enkele die nu in de vuurlijn liggen: Cherson, Nikolajev, Odessa. Wordt Poetin ook gedreven door nostalgie naar toen of kijkt hij vooral naar het strategische belang van de Zwarte Zee?

“Ongetwijfeld beide. Poetin verwijst dikwijls naar de erfenis van tsarina Catharina De Grote maar ook naar die van tsaar Peter De Grote, over wie hij beweert dat hij tijdens de Grote Noordelijke Oorlog met Zweden (1700-’21) ‘enkel land heroverde dat altijd tot Rusland behoorde’, een historisch controversiële verklaring. Poetin probeert zijn acties te rechtvaardigen door vergelijkingen met wat de grote tsaren in hun tijd bereikten. Deze symboliek zie je zelfs nu in het Kremlin. In dezelfde ruimte waar die, belachelijk lange, tafel staat, staan ook vier standbeelden van Russische leiders: Peter en Catharina, die zoveel land veroverden voor Rusland; Alexander de Eerste, die Napoleon terugdreef en de verovering van de Kaukasus begon, maar ook een bevreemdender vierde figuur: Nicolaas I, met wie Poetin nog meer gemeen heeft dan de anderen.

“Nicolaas I geloofde om slavofiele redenen dat hij een ‘heilige missie’ had om de orthodoxen te beschermen in het Ottomaanse Rijk. Hij trok daarom ten oorlog tegen Turkije, waarna Rusland slaags raakte met het Westen dat het toenmalige Turkije beschermde tijdens de Krimoorlog. Ik denk dat Poetin nu denkt net hetzelfde te doen - de Russischsprekenden in Oekraïne beschermen die hij steevast ‘onze burgers’ noemt. Hij onderschat daarbij de bereidheid van Oekraïners en het Westen om hun onafhankelijkheid te verdedigen.”

In uw boek duidt u hoe de erfenis van Peter De Grote in de 19de eeuw leidde tot een botsing tussen de westers georiënteerde en de slavofiele intellectuelen, die vonden dat hij de nationale eenheid van het land verzwakte. Is Poetin speelbal van een gelijkaardig krachtenveld, dat hem nu weg van Europa naar Azië drijft?

“Ik denk dat dit waarschijnlijk is, wat de uitkomst op het slagveld ook wordt. Rusland zal nu zeer lange tijd geïsoleerd zijn van het Westen. In het begin van zijn regime was Poetin nog tuk op integratie met de westerse wereld. Hij vroeg zelfs of Rusland ooit lid kon worden van de NAVO, een verzoek dat werd verworpen. De NAVO-expansie naar het oosten voedde zijn groeiende frustratie. Ik denk aan momenten zoals de viering van zeventig jaar overwinning op de nazi’s, in 2015. De westerse leiders hadden met de Krim-annexatie en het neerschieten van lijnvlucht MH17 natuurlijk alle redenen om daar níét te zijn maar voor het Kremlin was dit de laatste druppel in een serie van, in hun ogen, westerse beledigingen. Het is vooral daarna dat het Kremlin zich oostwaarts keerde, of in de armen van ‘Euraziatische’ denkers zoals Aleksandr Doegin - met ideeën dat Rusland niet enkel een beschaving is die anders is dan het Westen maar er ook vijandig tegenover staat.

“De teerling is nu geworpen. Poetin heeft gegokt. Rusland zal in een blok terechtkomen met China - en mogelijk ook India, Pakistan, Iran en Turkije.”

Is het wijs van de Russen om oostwaarts te kijken, want in het verleden werden ze nog door de Mongolen overheerst?

“Of het wijs is valt te bezien. Rusland zal nu slechts als junior partner grondstoffen en brandstoffen leveren voor de Chinese maakindustrie. Toch het is ook niet inconsistent met veel periodes uit de Russische geschiedenis. Ik denk aan de ‘Mijn geschiedenis’-parken in het Rusland van vandaag, waarmee Poetin de Russische geschiedenis naar zijn hand herschrijft. In de uitleg over prins Alexander Nevsky (1221-’63), die in 2015 volgens een peiling tot invloedrijkste Rus ooit werd gestemd, staat er een citaat van buitenlandminister Sergei Lavrov dat erop wijst ‘dat het genie Nevsky zowel de Teutoonse ridders wist te verdrijven en tegelijk vrede sloot met de Mongolen’. Dit zegt zo véél. In periodes waarin Rusland voelde dat het verworpen werd door het Westen keerde het zich naar het Oosten. Ze kunnen dit ook, door hun enorme geografie en schizofrene culturele identiteit.”

Die identiteit wordt nu mee gevormd door de Russisch-orthodoxe patriarch Kirill, die het scheppingsverhaal over het mythische Roes (het Kievse Rijk, 862-1242) gebruikte als argument om de verovering van het ‘heilige’ Kiev te bepleiten. Is Kirill geïnstrumentaliseerd door het Kremlin of inspireert hij juist de Russische president?

“Het is een goede vraag. Je kan alleen maar vaststellen dat de relatie tussen staat en kerk de voorbije jaren sterk veranderd is. De Russen hanteren nu ‘het Byzantijnse ideaal’, een symfonie waarbij staat en kerk in harmonie moeten zijn. De kerk sacraliseert de macht van de leider en de leider dient in naam van het orthodoxe keizerrijk. Het is nu een symbiotische relatie.

“Patriarch Kirill is inderdaad een drijvende kracht geweest achter deze oorlog, want hij kwam ook opnieuw aandraven met het idee van de ‘Russische wereld’ om zijn controle terug te krijgen over orthodoxe kerkgemeenschappen. In zijn religieuze gedachtegang ontwikkelde zich in Poetins hoofd een imperiale visie waarin Rusland een 21ste-eeuwse spirituele beschaving is, die bijna een heilig recht heeft om als staat de orthodoxen van Oekraïne, Wit-Rusland en elders (zoals Servië, MR) te beheersen.

“Het is ook niet de eerste keer dat een patriarch de Russische leiders tot een oorlog in Oekraïne drijft. In de jaren 1640 was tsaar Alexis erg terughoudend om zich te mengen in de oorlog van de Kozakken tegen Polen omdat hij het land nodig had. Dat veranderde toen patriarch Nikon dit voorstelde als een heilige oorlog van de orthodoxen tegen de katholieken. Dit zie je nu opnieuw. Patriarch Kirill heeft Poetin en zijn entourage deze oorlog in geduwd door er een heilige zaak van te maken.”

Als religie een beweegreden wordt kan ook de ratio zoek raken. Acht u het nog mogelijk dat Poetin ook met geweld NAVO-landen zal destabiliseren die vroeger bij de USSR hoorden?

“Er zijn dreigende geluiden aan het adres van Estland omdat het een Russische minderheid heeft, waarvan het Kremlin argumenteert dat ze gediscrimineerd wordt. Ook in een land als Kazachstan breidt Poetin zijn invloed uit. Tegelijk is er de realiteit dat Russische strijdkrachten nu in Oekraïne ernstige verliezen lijden. Zelfs als Poetin andere grenzen wil schenden kan je twijfelen aan de haalbaarheid.”

In welke mate laaft Poetin zich voor zijn binnenlandse politiek ook aan de werkwijze van Stalin, want de harde repressie van dissidente stemmen neemt snel toe?

“Laat ons niet vergeten dat de KGB-training, die Poetin onderging, bol zat van de historische lessen waar we over spraken. Als we kijken naar zijn binnenlandse regeerwijze, dan neemt de cultus van Poetin inderdaad veel vormen aan van de cultus van Stalin. Beiden deden zich in de traditie van Ivan de Verschrikkelijke (1530-’84) bewust voor als een soort godsfiguur, die alleen staat boven het volk - als een ‘peetvader die het volk beschermt’.

“De vroegere KGB-gereedschapskist wordt nog steeds gebruikt, van kompromat (chantage met privé-informatie, MR) tot fysieke repressie. Deze aanpak deelt hij met Stalin. Wel denk ik niet dat Poetin een psychopaat is, zoals Stalin was. Zo zie ik hem geen grootschalige terreurcampagne beginnen. Het volstaat om enkele mensen aan te pakken om de rest van het volk af te schrikken. Door hun collectief geheugen blijven de Russen vandaag berustend over wat er nu in hun naam in Oekraïne gebeurt. De voortdurende repressie uit de Russische geschiedenis schiep een situatie waardoor hun gedrag beïnvloed wordt door ‘genetische angst’ voor hun leiders. Dit gedragspatroon wordt door generaties doorgegeven. Als er een waarschuwingslicht knippert in het Kremlin, gaan de meeste Russen zwijgen. Ons idee dat sancties de huidige generatie tot een revolte gaan bewegen berust daarom op wensdenken.

“Als Westen kunnen we nu niet anders dan Oekraïne in zijn gevecht blijven steunen tot het punt dat het in een positie van relatieve sterkte is, zodat er ruimte komt voor gesprekken. Aan tafel wordt vervolgens wederzijds inzicht voor elkaars geschiedenis erg belangrijk. Daarom schreef ik ook dit boek.”

Het verhaal van Rusland. Mythe en macht van Vladimir de Grote tot Vladimir Poetin, Orlando Figes, uitgegeven bij Nieuw Amsterdam, in België verdeeld door Lannoo, 335 p., 29,99 euro.