Bibberend de winter in: bedrijven, overheden en particulieren hebben weinig buffers tegen energiecrisis

Wat zijn de buffers van onze ondernemingen?

‘We rijden met 200 kilometer per uur naar de afgrond’

Alle ondernemers houden hun hart vast voor de komende winter, van de multinationals tot de bakker bij u om de hoek. Nu al zijn er erg negatieve effecten door de draconische energierekeningen en hogere personeelskosten, omwille van de automatische loonindexering bij hoge inflatie. Energie-intensieve bedrijven putten uit hun reserves om die kosten te betalen.

“Het bijzonder ernstig en des te frustrerender omdat we dit al drie maanden voorspelden”, zucht Pieter Timmermans, de CEO van het Verbond van Belgische Ondernemingen (VBO). “Toen zeiden we duidelijk: bereid je voor op ergste. Men heeft dat toen weggelachen. Nu zien we dat de marges van ’21 in mekaar stuiken en de buffers uitgeput raken voor het einde van dit jaar. Het laatste rapport van de Centrale Raad voor het Bedrijfsleven spreekt boekdelen. Als de energieprijs voor je bedrijf 25 procent stijgt en je loonkosten en grondstoffen met gemiddeld 10 procent of meer, dan blijft er niets over. Je marges dalen en je stelt investeringen uit.”

Enkele grote bedrijven gooien zelfs al de handdoek in de ring. Zo hervestigt tapijtfabrikant Balta Rugs een fabriek vanuit Avelgem naar Turkije. Vorige week legden een aantal bedrijven al tijdelijk de productie stil omwille van de hoge stroomkosten, van staalproducent Aperam uit het Genkse tot een afdeling van Sioen in Moeskroen.

Al vele honderden banen gaan verloren. Timmermans: “Er komen in de volgende weken nog wat onaangename berichten, vrees ik. Ook de voedingssector staat onder druk, vooral de diepvriessector met haar hoge energiekost.” Een belangrijke indicator is ook hoe het aantal interimkrachten al naar beneden gaat. “De tijdelijke werkloosheid gaat stijgen. Als we niet oppassen krijgen we ook naakte ontslagen tegen het eind van dit jaar.”

De multinationals hebben volgens Timmermans iets meer ademruimte omdat ze aanspraak kunnen maken op internationale kredietlijnen. Toch hoort hij ook vanuit dat segment alarmkreten. “In die bedrijven moeten onze Belgische fabrieksmanagers aan hun hoofdkwartier uitleggen dat sommige lonen hier in januari door de automatische indexering met meer dan tien procent moeten stijgen, terwijl dat in andere landen niet zo is. Als dit zomaar wordt doorgevoerd gaan we begin volgend jaar echte drama’s zien. Ik hoop dat de vakbonden dat begrijpen.”

Timmermans bepleit een tripartiteakkoord tussen overheid, bonden en werkgevers. “Er zijn oplossingen. Luxemburg heeft de indexering geheel of gedeeltelijk uitgesteld en geeft fiscale compensatie aan de allerlaagste inkomens. Het is de enige manier. Waarom moeten bedrijven overkop gaan door hoge loonkosten als er een andere oplossing bestaat? Hebben we niet genoeg geleerd uit het verleden dat vasthouden aan het dogma om niet te raken aan de index niet werkt? In de crisis van 1974-’75 hield men er ook jarenlang halsstarrig aan vast. In 1982 volgde een devaluatie, een lineaire indexsprong voor iedereen. In 2010 wou premier Di Rupo niet raken aan de index, waardoor de regering-Michel later toch een indexsprong moest doen, want we hadden 90.000 arbeidsplaatsen verloren in de industrie. Als de politiek nu niet moedig is, moeten we volgend jaar draconische maatregelen nemen. Onze concurrentiepositie is er nu al slecht aan toe door de groeiende loonkostenhandicap tegenover de buurlanden. We rijden nu met 200 kilometer per uur naar de afgrond. Als ik hoor dat men op 9 november dan nog eens wil staken, dan denk ik: men duwt de tandpasta uit de tube zonder te weten hoe ze die er weer in zullen krijgen.”

Ook de kmo’s bevinden zich in zwaar weer. Unizo waarschuwde al eerder dat door de energie- en loonkosten een kwart van de kmo’s dit jaar verlies zou lijden. Vooral ambachten die veel energie vereisen, zoals bakkers, staat het water aan de lippen.

Hoe staat het met de begrotingsreserves?

‘Onze overheden hebben heel weinig buffers’

Geert Langenus, hoofd economische vooruitzichten bij de Nationale Bank van België (NBB): “In juni waarschuwden we al dat de overheid heel weinig buffers heeft. De Belgische overheidsfinanciën staan er niet zo schitterend voor. We zijn bij de slechtste leerlingen van de Europese klas. De vooruitzichten zijn voor de overheden tot 2024 heel slecht, in vergelijking met andere landen. Natuurlijk, als er echt een noodsituatie zou zijn waarin de economie kopje onder dreigt gaan of gezinnen in armoede dreigen te belanden, moeten we die structurele bedenkingen even opzijzetten, zoals tijdens de coronacrisis. Dan is het nodig kwetsbare gezinnen en ondernemingen te ondersteunen.”

Langenus benadrukt wel dat we vooralsnog niet in een noodsituatie zitten. “Wij maakten in juni de analyse dat de economie naar een hele forse groeivertraging gaat, op basis van hogere inflatie en gasprijzen. De gasprijzen stegen ondertussen wel sneller dan de toenmalige marktverwachtingen. In het tweede kwartaal hadden we nog een onverhoopte groei van 0,2 procent, in het derde kwartaal hoopten we op een nulgroei maar zien we nu veeleer een licht negatieve groei. Als de hoge energieprijzen aanhouden, kunnen we evolueren naar een milde recessie, zeker als de Russisch gaskranen worden afgesloten.”

Ondanks de lage buffers van de overheden benadrukt Langenus dat de vergelijking met het eerste coronajaar niet opgaat. “Toen daalden het bbp en ondernemersvertrouwen pijlsnel. Vergeet ook niet dat de prijzen heel volatiel zijn. De gasprijs noteert nu rond 200 euro, enkele dagen geleden was dat nog 350. Het is moeilijk om voorspellingen te maken, daarom moeten we ons focussen op de toekomst en niet op de waan van de dag. Ik hoor veel mensen roepen dat er een grote crisis komt, maar in de cijfers zien we dat nog niet. We moeten dus nog niet doen alsof Armageddon voor de deur staat. De overheid heeft ook altijd middelen. Ze kunnen altijd tijdelijk meer lenen en daarna de tering naar de nering zetten, al is dat laatste voor België dikwijls moeilijk. Selectiviteit en tijdelijkheid van steunmaatregelen voor gezinnen en ondernemingen zijn belangrijke criteria om de begroting gezond te houden.”

Hoe staat het met de spaartegoeden en koopkracht van de gezinnen?

‘De grootste klappen krijgt de lagere middenklasse’

Door de hoge inflatie en energieprijzen nemen de buffers van gezinnen in sneltempo af. Zelfs nog voor de recente piek in de energiefactuur gooide de stijgende rente roet in het eten en daalde het netto financieel vermogen van de particulieren.

Langenus (Nationale Bank) brengt nuances aan, want niet iedereen krijgt het even moeilijk: “Als je naar het grotere plaatje kijkt, blijft het gemiddeld Belgische, en al zeker Vlaamse, gezin qua nettovermogen bij de rijkste in Europa. We beschikken gemiddeld over de grootste financiële vermogens, al moet je ook kijken naar de verdeling tussen mensen die het krap hebben en de mensen met grotere buffers.”

Zelfs dan is het geen zwart-witverhaal. “Inzake energie-uitgaven blijkt uit onderzoek van de KU Leuven dat niet de armste mensen de klap krijgen – want zij hebben recht op energie tegen het sociaal tarief – maar de lagere middenklasse die daar geen beroep op kan doen.” Vooral mensen die ook een stijging van huurprijzen moeten ophoesten krijgen het zwaar.

De reële lonen gaan dit jaar volgens Langenus wel duidelijk dalen, omdat de indexering die het loon aanpast aan de stijgende levenskost voor veel werknemers met vertraging komt. Betekent dit dan ook dat de koopkracht gemiddeld achteruitgaat? Het hangt ervan af met welke periode je vergelijkt. Zo zijn veel mensen die hun koopkracht volledig weggeveegd zagen tijdens corona weer voltijds aan het werk. Zij krijgen nu een klap door de hoge energiefactuur maar besparen ook meer, op stroom, of passen tijdelijk hun winkelgedrag aan. In de supermarkten gaan al meer witte producten over de toonbank dan een tijdje geleden.

Langenus benadrukt dat door de komende indexeringen het grootste deel van de factuur voor de hogere energieprijzen ook automatisch naar ondernemingen wordt geschoven, daar waar deze last in andere landen bij gezinnen terechtkomt. Hij stelt dat het belangrijk is om de concurrentiekracht van energie-intensieve bedrijven te beschermen, omdat zij erg belangrijk zijn voor het behoud van de huidige werkgelegenheid.

En van de evolutie op die jobmarkt hangt onze toekomstige koopkracht af.

Welke buffers hebben gemeentebesturen?

Door de hoge inflatie gaven afgelopen juni al twee op de drie gemeenten aan te moeten ingrijpen om tegen 2025 financieel in evenwicht te blijven. Het gaat dan in de eerste plaats om ingrepen in de eigen werking, zoals het niet vervangen van personeel. Dat bleek toen uit een bevraging van de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). Sindsdien zetten de hoge energiefacturen een dubbele druk: langs de ene kant verhogen de interne werkingskosten van de gemeentebesturen, langs de andere kant verhoogt de druk op de OCMW’s. Zij moeten nu ook een groep uit de lagere middenklasse bijstaan omdat ze hun energiefacturen niet meer kunnen betalen.

“De situatie is acuter geworden”, zegt Nathalie Debast (VVSG). “Veel besturen zitten met de handen in het haar.”

Hoe staat het met de bevoorradingszekerheid van onze energie?

‘Het gevaar is een ‘ieder voor zich’-mentaliteit’

België is een belangrijk knooppunt voor gas en elektriciteit in West-Europa. Onze uitgebreide verbindingen met de omliggende landen zijn een sterkte, maar stellen ons ook bloot aan schokken in de buurlanden. Een gastekort in Duitsland, bijvoorbeeld, of een stroomtekort in Frankrijk.

Energie-expert Thijs Van de Graaf (UGent): “België heeft geen eigen productie van fossiele brandstoffen meer. Onze laatste steenkoolmijn werd begin ’92 gesloten. Voor de rest zijn we afhankelijk van import. Voor gas hebben we een buffer in Loenhout, nabij Antwerpen. Die voorraad is nu tot negentig procent gevuld maar die reserve beslaat slechts 4 procent van ons jaarverbruik. Daarmee dekken we dus een energiebehoefte van tien tot twaalf dagen, maar omdat je dat gas niet zo snel eruit kunt halen, kun je onmogelijk het hele land ervan voorzien. Onze gasbuffer is door geologische redenen – we hebben weinig potentieel voor ondergrondse opslag – veel kleiner dan andere landen. In Duitsland dekken gasvoorraden bijvoorbeeld 20 procent van de jaarlijkse energiebehoefte. België heeft dan wel weer het voordeel dat we een unieke geografische positie hebben, waardoor we zowel gas via pijplijnen als LNG via havens importeren en doorvoeren.”

Vorig jaar hebben we alleen al uit Noorwegen 15,4 miljard kubieke meter geïmporteerd, terwijl ons jaarverbruik 17 miljard kubieke meter is. We importeren dus veel meer dan we zelf verbruiken.

Toch komt ook deze energiebevoorradingszekerheid dit jaar onder druk. Zo liet het Verenigd Koninkrijk uitschijnen dat in geval van binnenlandse bevoorradingsproblemen gasverbindingen met België en Nederland tijdelijk doorgeknipt kunnen worden. Van de Graaf: “Ze zijn uit de EU gestapt, ze kunnen dat vrij snel doen. Alleen moeten ze beseffen dat Londen in juni nog aan een black-out ontsnapte dankzij elektriciteit vanuit België. Zij zijn dus ook nog van ons afhankelijk. Noorwegen, ook geen EU-lid, liet hetzelfde verstaan. Door de droogte is de stroomvoorziening van hun waterkrachtcentrales veel lager. In Frankrijk zijn er nog problemen met enkele kerncentrales. We bevinden ons in een perfect storm. Er is het gevaar dat je een ‘ieder voor zich’-mentaliteit krijgt. Binnen de EU verplichten richtlijnen de lidstaten tot solidariteit, maar die clausules zullen deze winter voor het eerst worden getest.”

In Duitsland en Frankrijk wezen energiestresstesten al uit dat er stroomtekorten kunnen ontstaan. Om te weten of dat hier ook mogelijk is, moeten we wachten op het vooruitzicht van netbeheerder Elia. De vraag is vooral welke impact de sluiting van kernreactoren Doel 3, in oktober, en Tihange 2, in februari, zal hebben.

Van de Graaf: “Feit is dat de waarschuwingen in onze buurlanden ook voor ons gelden. Een ongecontroleerde black-out in een land kan als een cascade door de EU gaan. België zou door zijn geografische positie er dan niet ongeschonden uit komen.”

Zelfvoorzienend worden is te duur, meent Van de Graaf. “Het probleem is dat we in Europa te afhankelijk zijn geworden van een leverancier, we moeten naar diversificatie. In elk toekomstscenario moeten we een snellere uitrol zien van hernieuwbare energie. Dat moet prioriteit krijgen door sneller vergunningen af te leveren. De Ventilus-hoogspanningslijn is op dat vlak een goed voorbeeld. De lokale weerstand tegen bovengrondse bekabeling is te begrijpen, maar we gaan snel een oplossing moeten vinden in het algemeen belang.”