Het ligt niet alleen aan Poetin. Ook Europa is schuldig aan uw ontplofte energiefactuur

Wanneer kan je spreken van een losgeslagen markt? Misschien wel wanneer je vaststelt dat één Amerikaans schip met vloeibaar gas (lng) zijn cargo vandaag in Europa kan verkopen met een overwinst van 200 miljoen euro. Of meer. Vloeibaar gas produceren en transporteren kost zowat 15 euro per megawattuur. Met een normale winstmarge geeft dat een totaalprijs van ongeveer 30 euro per megawattuur. Europa betaalt tegenwoordig al snel 230 euro per megawattuur. Een overwinst van 200 euro per eenheid gas dus. En in de buik van een vrachtschip kan je meer dan een miljoen megawattuur kwijt. Tjing, tjing.

Ook in Noorwegen horen ze de kassa rinkelen. Nu Rusland de gaskraan heeft dichtgedraaid, is het Scandinavische land de belangrijke gasleverancier van het Europese vasteland. Tot een kwart van het gas dat verbruikt wordt in Europa komt binnen via Noorse pijpleidingen.

In ruil kan Noorwegen dagelijks (!) tot 700 miljoen euro aan overwinst boeken. Geld dat rechtstreeks naar het eigen pensioenfonds vloeit. De ongemakkelijke waarheid is dat onder het progressieve imago van Noorwegen een gas- en oliestaat zit die zich aan het verrijken is ten koste van Europa. De Noren hebben al aangegeven dat ze ‘heel verveeld’ zitten met de situatie. Maar hun prijs verlagen, dat doen ze voorlopig niet.

Kaarsje branden

De nood is nochtans hoog. In Vlaanderen betaalt een huishouden nu gemiddeld 6.000 euro per jaar voor een nieuw energiecontract. Ter vergelijking: dat is meer dan een doorsnee hooggeschoold koppel in een maand verdient, en meer dan een doorsnee laaggeschoold koppel in twee maanden. Als er zoiets zou bestaan als een Energy Liberation Day, de dag waarop je theoretisch niet langer aan het werk bent om je energiefactuur te betalen, dan valt die voor een laaggeschoold koppel in maart.

Het wordt kaarsjes branden voor een zachte winter. OCMW’s zien nu al een toevloed van mensen die hun rekeningen niet langer aankunnen. Almaar meer gezinnen en bedrijven zijn gedwongen overgestapt op een nieuw variabel energiecontract (40 procent van het totaal). Ze moeten zelf de prijsschokken op de gas- en elektriciteitsmarkt opvangen.

“We redden het niet. We blussen al maanden de brandjes, maar krijgen de uitslaande energiebrand niet onder controle”, zegt Ivo Van Isterdael, hoofdadviseur bij de federale energieregulator CREG. Hij verdiept zich al twintig jaar in de gasmarkt. “Regulatoren, gereputeerde economen en andere experts blijven geloven dat de markt het probleem gaat oplossen. De onzichtbare hand, weet je wel. Maar die hand doet het niet. Integendeel, het Europese marktmechanisme is volledig op hol geslagen. Poetin lacht zich wellicht een breuk met de paniek in Europa. Intussen weten de grote energieproducenten en tal van andere spelers in de sector niet meer waar ze de massaal instromende cash kwijt raken.”

Rusland levert nog minder dan 20 procent van het gecontracteerd gasvolume aan Europa, maar verdient daar dankzij de historisch hoge prijzen tot drie keer meer aan. Gazprom, het Russische staatsgasbedrijf, heeft in de eerste helft van dit jaar 41 miljard euro winst laten optekenen. Een record. Equinor, het Noorse gasbedrijf, mikt voor 2022 op 100 miljard euro winst. Een record. TotalEnergies, het Franse energieconcern, heeft in het tweede kwartaal van dit jaar 6 miljard euro winst geboekt. U raadt het: een record.

Invasie Oekraïne

Onhoudbaar, lijkt het enige juiste woord om de toestand te omschrijven. Ook de Europese machthebbers zijn daar stilaan van overtuigd.

Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft onlangs een ‘noodinterventie’ aangekondigd op de energiemarkt. Vrijdag zitten de Europese ministers van Energie een eerste keer samen in Brussel om de richting van die interventie te bepalen. Er wordt nagedacht over een prijsplafond voor gas en een hervorming van de manier waarop de stroomprijzen worden bepaald. België is al langer vragende partij voor een prijsplafond. Sinds maart al, vlak na het begin van de Russische invasie van Oekraïne.

Veel zal afhangen van hoe Berlijn zich straks positioneert. Volgens Belgische regeringsbronnen heeft bondskanselier Olaf Scholz de voorbije maanden een ‘Germany First’-houding aangenomen, waarbij hij de gasbevoorrading van zijn industrie voorrang heeft gegeven op de technisch lastige operatie om de prijzen te drukken. Een inschattingsfout, zo luidt het, omdat intussen is gebleken dat de prijzen geen bijzaak zijn. Fabrieken vallen ook stil als gas onbetaalbaar wordt. Een bron: “De sherpa van Scholz is een man genaamd Jörg Kukies, een voormalige topper bij Goldman Sachs. Dan weet je met wie je te maken hebt.” Versta: iemand met een heilig, onaantastbaar geloof in de liberale marktwerking.

“Het is een klassiek Europees verhaal. In een crisis proberen de lidstaten eerst zelf tot een oplossing te komen. Maar na verloop van tijd zien ze in: we kunnen maar beter samenwerken. Dat hebben we ook al gemerkt bij de vluchtelingencrisis en corona”, zegt Hendrik Vos, professor Europese politiek aan de UGent. “Zodra je op dat punt bent gekomen, begint het ‘palaveren’. Er worden crisistoppen georganiseerd, met nachtelijk gedoe en geruzie. Uiteindelijk leidt dat tot een aaneenrijgen van allerlei deeloplossingen. Ik verwacht nu hetzelfde: een poging, met vallen en opstaan, om de energiecrisis te bedwingen.”

Olieprijzen

Energie heeft een bijzondere plaats in het Europese project. De samenwerking tussen lidstaten is na de Tweede Wereldoorlog begonnen met akkoorden rond steenkool en kernenergie. Daarna is decennialang niet echt meer omgekeken naar het thema.

Pas midden jaren negentig kwamen Europese beleidsmakers tot het besluit dat een eengemaakte markt het aanbod zou vergroten, de concurrentie versterken, de prijzen doen dalen en de klantvriendelijkheid verhogen. Tot dan was energie in heel wat landen in handen van monopolisten. In België waren dat Distrigas voor gas en Electrabel voor elektriciteit. De prijs werd bepaald in een nationaal comité door de werkgevers, vakbonden en politiek. Het was een verouderd systeem, uit een tijd waarin Vadertje Staat het leven aanstuurde.

De liberalisering van de energiemarkt zorgde ervoor dat de prijzen Europees bepaald worden. Ook aan de onderliggende mechaniek werd gesleuteld. Zo werd voor gascontracten almaar vaker gekeken naar de prijzen op de ‘hubs’, beurzen zoals de TTF in Amsterdam.

“Toen Europa in de jaren zestig voor het eerst kennismaakte met gas als energiebron, had men geen referentie voor de prijs. Om die stabiel te houden en de gigantische investeringen in nieuwe pijpleidingen mogelijk te maken, werden de gasprijzen al snel gekoppeld aan die van olie, de dominante energiebron”, zegt Thijs Van de Graaf, professor internationale politiek aan de UGent en auteur van Global Energy Politics. “De afgelopen vijftien jaar is men daar stilaan van afgestapt.” Onder meer omdat de olieprijzen tussen 2007 en 2014 historisch hoog klommen, wat een weerslag had op de gasprijzen.

Volgens cijfers van het Internationaal Energieagentschap heeft de beslissing de gasprijzen los te maken van de olieprijs de Europese consument 10 miljard euro per jaar opgeleverd. Een mooi bedrag. Helaas worden we momenteel geconfronteerd met de schaduwzijde van die beslissing: als de beurzen in paniek slaan, staat er geen rem op. Een berekening van de Nederlandse energiespecialist Martien Visser (Clingendael) wijst uit dat Europa nu 20 miljard tot 40 miljard euro per maand verliest aan de loskoppeling van olie.

Van Isterdael, specialist bij de CREG: “Europa heeft na de liberalisering niet nagedacht over een pragmatisch energiebeleid. Men waande zich Icarus, door het overvloedige gasaanbod uit Rusland, Qatar en de Verenigde Staten. Er zou altijd meer dan genoeg gas zijn. De rest is geschiedenis. In een markt die al onder druk stond in 2021, onder meer door de bevoorradingsproblemen na corona, heeft onze belangrijkste leverancier de kraan dichtgedraaid en is de prijs ontploft. Eerst op korte termijn. Nu ook op de langere, tot begin 2024. Het marktmodel heeft perfect gewerkt. Spijtig genoeg niet voor de consumenten, maar wel voor de energiesector.”

Europa moet nu een ellenlange achtbaanrit uitzitten, met misselijkmakend op- en neergaande gasprijzen. Tekenend is de prijsverhoging van maandagochtend, na het nieuws in het weekend dat Rusland de Nord Stream 1-pijpleiding niet zal heropenen.

Slapend rijk

De gasprijzen zijn niet het enige probleem. Ook met de elektriciteitsprijzen loopt het mis: die liggen tot tien keer hoger dan normaal. Logisch als je weet dat door het systeem van ‘merit order’ de Europese gasprijzen innig verbonden zijn met de elektriciteitsprijzen.

Op het stroomnet is het essentieel om vraag en aanbod steeds perfect in evenwicht te houden. Anders volgt een crash. Om een evenwicht te garanderen zijn energiecentrales nodig die constant draaien - in de eerste plaats kerncentrales - maar ook energiecentrales die snel kunnen aan- of uitschakelen - vooral gascentrales. Merit order is een manier om ook die laatste groep financieel rendabel te houden. De duurste technologie die aan de vraag voldoet, mag de hele marktprijs bepalen. En dat zijn dus vaak gascentrales.

Merit order dateert van het begin van de eeuw, maar de voorbije decennia heeft men nooit de nood gevoeld om het systeem aan te passen. Eerder in tegendeel: het heeft mee de groei van hernieuwbare energiebronnen gestimuleerd via een gegarandeerde winstmarge. Sowieso is het een prijssysteem dat voor wel meer grondstoffen wordt gehanteerd.

Het resultaat van dit alles: terwijl gas gebruikt wordt voor maar 20 procent van de Europese stroomproductie bepalen de gasprijzen voor 80 procent de stroomprijzen. Geen probleem in normale tijden, maar wel vandaag. Ook al omdat het ertoe leidt dat energiebedrijven die windmolens, zonneparken of kerncentrales uitbaten prijzen krijgen die hoegenaamd niet meer in verhouding zijn met hun kosten. De energieconcerns die zowel gas opboren als elektriciteit maken, TotalEnergies bijvoorbeeld, worden slapend rijk.

Omgekeerd kraakt het zakenmodel van energiebedrijven die alleen gas en elektriciteit leveren in al zijn voegen. Dit zijn doorgaans de kleinere marktspelers, die hun waren moeten inkopen aan de huidige recordprijzen en tegelijk met almaar meer wanbetalingen kampen. In de energiewereld zal niemand schrikken als er straks faillissementen volgen. Zweden heeft zijn energieleveranciers dit weekend 32 miljard euro aan kredietgaranties verleend.

“Onze liberale energiemarkt is niet aangepast aan een oorlogssituatie. En eigenlijk is dat maar normaal”, zegt André Jurres, als voormalig topman van energiebedrijf Essent een oud-strijder van de Belgische energiewereld. “Het komt er nu op aan om Europees de gaten te dichten. Op lidstaatniveau kun je alleen de pijn verzachten. En hopelijk laten we ons dan geen tweede keer vangen en proberen we het continent versneld te vergroenen. Het klinkt misschien bizar, maar uit deze crisis kan hopelijk iets heel goeds komen voor Europa.”

Sprankeltje hoop

In het plan van Commissievoorzitter Von der Leyen zit een invoertaks op Russisch gas. Ze wil stroomproducten ook per technologie een gereguleerde prijs opleggen. Alles wat boven die prijs valt, wordt afgeroomd door de overheid. Het geld dat zo opgehaald wordt, moeten dienen om de facturen van consumenten te verlagen. Duitsland is alvast voor. Een obstakel lijkt het correct vastleggen van dat plafond per technologie. Een ander lijkt het principe ‘ne bis in idem’: een overheid mag geen twee keer hetzelfde belasten. In landen als Italië, Spanje en Griekenland worden de overwinsten van energiebedrijven al afgeroomd. In België zijn er plannen in die zin. Tegen september moet een ontwerp klaarliggen.

Wat weinig mensen weten: voor lng heeft België al een mini-overwinstbelasting ingevoerd. Nieuwe ‘slots’ om vloeibaar gas te lossen in de haven van Zeebrugge, die grote delen van West-Europa bedient, worden op aandringen van de CREG sinds eind april niet meer verkocht aan een vaste prijs (600.000 euro), maar per opbod. Volgens het gezaghebbende S&P Global hebben drie veilingen in mei en juni achtereenvolgens 16 miljoen, 21 miljoen en 25 miljoen euro opgebracht voor gasnetbeheerder Fluxys. Geld waarmee de facturen worden gedempt.

Welke Europese noodplannen de finish halen, is een vraagteken. Veel lidstaten, waaronder België, willen doorpakken. Ze vragen ook een plafond voor de gasprijzen zelf. Daar ligt de oorzaak voor deze crisis, luidt het. Zo’n prijsplafond kan er komen via onderhandelingen met gasleveranciers over langetermijncontracten. In de eerste plaats met Noorwegen. Al is een nieuw contract voor twintig jaar afsluiten moeilijk, gezien de klimaatdoelen tegen 2050. Ook een plafond op de gasbeurzen zelf is een optie. Al dreigt Azië ons dan te overbieden voor de gegeerde lng-voorraden. Ook daar is de honger naar gas groot. Het blijft dus tricky.

Is er dan nergens een sprankeltje hoop? Toch wel. Sommige specialisten - al durven ze dat nog niet luidop te zeggen - rekenen op een prijsdaling in het najaar. Gek genoeg wanneer het verwarmingsseizoen start. De idee is dat de gevulde gasvoorraden in Europa, mild weer ‘dankzij’ de klimaatopwarming en een forse verlaging van het gasverbruik door de Europese consument de markt tot rust kan brengen. Dat het zal dagen: we overleven dit. Afwachten.