Dag lezer,

Het kan aan de vakantiesfeer liggen, of aan de vaak zorgwekkende nieuwsberichten die wij beroepshalve massaal consumeren, maar een nieuwe favoriete bezigheid hier op de wetenschapsredactie is kijken naar ‘de levende smiley’.

Het gaat om een experiment waarbij Japanse wetenschappers met een gel, waarin collageen en bindweefsel zit, een grijnzend robotgezicht maken, inclusief de ‘ligamenten’ die de huid verankeren. Sommigen vinden het er eerder uitzien als iets uit een nachtmerrie, maar de kleine robot bedekt met levende huid zou een doorbraak kunnen zijn in de poging om robots menselijker te maken: de ‘levende smiley’ is mogelijk dankzij een nieuwe methode om levend huidweefsel te binden aan een mechanisch robotoppervlak.

Terwijl hij ons met zijn glazige oogjes aanstaart, doemt de vraag op of ook het omgekeerde mogelijk zou zijn: sommige mensen minder robotachtig te maken? Dat is dan eerder iets voor psychologen en neurologen. Zij wijzen er steeds vaker op hoe belangrijk het is te beseffen dat wij zelf nooit robots kunnen worden. Zo is het, in tegenstelling tot bij robots, schadelijk voor onze hersenen wanneer wij altijd ‘aan’ staan. Dat legt arts Inge Declercq uit in haar nieuwe boek Breinrust.

“Het is het nieuwe normaal om elk moment van de dag op te vullen en ’s avonds eindeloos te scrollen en onze smartphones mee naar bed te nemen. Daar moeten we van af, anders lopen we recht tegen de muur”, zegt zij. “Niet voor niets kampen zoveel mensen met vermoeidheid, chronische pijn en burn-outs. Mentale gezondheid staat onder druk in onze samenleving en daar zijn tal van factoren verantwoordelijk voor. We kunnen niet overal iets aan doen, maar op dit aspect kunnen we wél invloed uitoefenen.”

Declercq adviseert onder andere micropauzes te nemen tijdens een drukke dag: “Pauzeer elke 30 a 45 minuten kort. Dat gaat verder dan een koffiepauze: zoek het daglicht op, mediteer, doe wat ademhalingsoefeningen. Als je een minuut pauze inlast tussen twee vergaderingen, kun je die tweede beter aan en ben je aan het einde van de dag minder moe.”

Echte vakantie is natuurlijk nog beter. De nieuwste trend in vakantieland is blijkbaar de bepaald ironische ‘coolcation’: vliegtuigmaatschappijen zoals Brussels Airlines, reismagazines en reisbureaus proberen de toerist te verleiden om aan de steeds intensere zomerhitte te ontsnappen door klassiekers zoals twee weken Griekenland of Spanje in te ruilen voor een reis naar koelere oorden zoals pakweg Kopenhagen, Stockholm of Ijsland. Ons land past deze zomer in dat rijtje, terwijl toeristen in de rest van de wereld inderdaad almaar meer snakken naar verkoeling. De marketeer die het concept ‘coolcation’ bedacht gaat gouden tijden tegemoet.

Want de aarde blijft opwarmen: de laatste twaalf maanden kende onze wereld onafgebroken temperaturen die anderhalve graad hoger lagen dan het gemiddelde voor het tijdperk van de fossiele brandstoffen.

De temperaturen tussen juli 2023 en juni 2024 waren de hoogste ooit gemeten, waardoor de aarde een jaar lang 1,64 graden warmer was dan in pre-industriële tijden. Die bevindingen betekenen niet dat de wereldleiders hun beloften om de opwarming van de aarde met 1,5°C tegen het einde van de eeuw te stoppen niet zijn nagekomen. Dat doel wordt gemeten in gemiddelden over tien jaar. Wel betekent het dat steeds meer mensen aan extreme hitte en ander ontwrichtend weer zijn blootgesteld. Zoals de miljoenen mensen in India en Pakistan, waar ze het hebben over ‘leven in een oven’ en de middelen doorgaans niet hebben om op ‘coolcation’ te gaan. Of zoals in de VS, waar 130 miljoen mensen bedreigd worden door een uitzonderlijke hittegolf. Ook betekent het dat riskante omslagpunten in het klimaatsysteem waarschijnlijker worden.

Een voorbeeld daarvan is de golfstroom die veel vroeger dan verwacht dreigt stil te vallen. Jarenlang werd dat scenario, dat aan de basis ligt van de rampenfilm The Day After Tomorrow (2004), gezien als, welja, een eerder onwaarschijnlijke klimaatramp die eerder thuishoorde in de afdeling fictie. Maar volgens de meest recente studies is de instorting van de ‘AMOC’, de zeestroming die het noordelijk halfrond voorziet van warmte en waar de golfstroom deel van uitmaakt, misschien al begonnen. En is er zestig procent kans dat het ultieme kantelpunt voor 2050 plaatsvindt, wat veel sneller is dan verwacht.

Als dat klopt, dan zijn de gevolgen rampzalig zo bericht collega Maarten Keulemans: “Opeens zou de temperatuur in West-Europa dalen, in noordelijke landen met tot wel 3 graden per tien jaar, becijferden klimaatwetenschappers René van Westen, Michael Kliphuis en Dijkstra enkele maanden geleden in Science Advances. Uiteindelijk zou het in de Lage Landen ’s winters op den duur 10 tot 15 graden kouder worden, met in februari een gemiddelde maandtemperatuur van min 5 graden of kouder (nu: 3,9 graden). De zomermaanden zouden zo’n 5 graden koeler worden, zoiets als april en mei nu.” En dat is met de opwarming die we zelf veroorzaken door de uitstoot van broeikasgassen meegerekend.

Voor ons land zou de instorting van AMOC een afkoeling van 5 tot 10 graden betekenen. “Daarnaast zou het gemiddeld veel droger worden, met tegelijk meer hevige stormen en waterbommen”, meldt klimaatexpert Valerie Trouet, wetenschappelijk directeur van het Belgisch Klimaatcentrum. “Bovendien is het kantelpunt onomkeerbaar: zodra de AMOC is ingestort, blijft de nieuwe klimaatsituatie voor minstens duizend jaar. Dat zijn veertig generaties.” Als dat gebeurt, wordt het hier met andere woorden voor vele jaren ‘coolcation’.

Wat niet helpt, is dat de uitstoot blijft toenemen. Onder andere omdat zware Amerikaanse pickup-trucks aan een opmars bezig zijn in Europa en de meest vervuilende autobouwers in de top tien staan van de grootste ontvangers van Europese groene subsidies en steunfondsen.

Gelukkig kunnen we hoop putten uit de ‘klimaatveranderaars’ die deze krant voor de tweede zomer op rij portretteert: ondernemers die met nieuwe producten of technieken het tij keren en de broeikasgas-uitstoot doen zakken. Zoals D-CRBN in Gent dat met een plasmareactor CO2 kan ‘wegbliksemen’ en er een nuttige grondstof van maakt. Dat kan helpen om de chemische en staalindustrie te vergroenen door van CO2-uitstoot kledij, plastic, of synthetische brandstof te maken.

Maar, zoals collega Dieter De Cleene stelt: technologische doorbraken volstaan niet om de klimaatcrisis te bezweren. Er is ook “doortastend beleid nodig om vervuiling af te straffen en groene technologie snel ingang te doen vinden. We hebben niet alleen knappe breinen nodig die slimme technologieën bedenken, maar ook politici met ballen, die ervoor zorgen dat een duurzame keuze ook een financieel voordelige keuze is.”

Want er is al heel wat technologie. Maar momenteel betaal je in ons land bijvoorbeeld een hogere energiefactuur als je je huis met een warmtepomp verwarmt en koelt omdat elektriciteit in de energiefactuur elektriciteit bijna vier keer duurder is dan gas. Dat maakt, ondanks de hogere efficiëntie, elektrisch verwarmen met een warmtepomp toch duurder omdat het beleid elektriciteit dus veel duurder maakt dan gas.

Politici met ballen zijn eveneens nodig omdat ook ‘de markten’ het probleem niet zomaar vanzelf oplossen. Het klopt dat hernieuwbare energie heel wat goedkoper is geworden en daardoor steeds meer toegepast wordt. Maar het is onvoldoende: in 2023 klom de hoeveelheid elektriciteit uit fossiele brandstoffen tot een ongeziene hoogte.

Nochtans blijft het aandeel elektriciteit uit hernieuwbare bronnen flink stijgen. Maar omdat de wereld steeds meer elektriciteit nodig heeft en produceert, blijft de totale hoeveelheid elektriciteit uit fossiele bronnen mee stijgen. De vergroening van de elektriciteitsproductie gaat met andere woorden niet snel en massaal genoeg omdat die positieve evolutie de toenemende honger naar energie niet kan bijbenen.

Naast technologie en groene economie zijn er dus steeds meer en doorgedreven politieke maatregelen nodig. Anders mondt het experiment dat we met onze planeet aan het uitvoeren zijn uit in een nachtmerrie. Daarom dromen wij hier niet alleen van ‘levende smiley’s’, maar ook van die politici met ballen waar collega De Cleene naar verwijst.

En soms dromen we natuurlijk van meer bizarre dingen, zoals ongeveer iedereen. Wie meer wil te weten komen over wat onze nachtelijke hersenspinsels allemaal te betekenen hebben, kan terecht bij slaapdeskundige Aurore Roeland (VUB). In haar boek Wat dromen ons (niet) vertellen onthult ze hoe het nu echt zit. Wij onthouden alvast: “Er is één onderbouwde theorie over de betekenis van dromen’: vergeet wat u denkt te weten over uw dromen en nachtmerries.”

Mijmerende groeten,